"آیت الله سید محمدباقر صدر"؛ فقیهی که شمشیرش را از سجاده‌اش جدا نکرد

امروز سه شنبه 19 فروردین 1393 و سی و چهارمین سالگرد شهادت آیت‌الله سید محمدباقر صدر است. در این گزارش  سرویس بین‌ الملل باشگاه خبرنگاران  به برخی ابعاد زندگانی، شخصیتی، مطالعاتی و سرانجام شهادت این مجاهد متفکر می‌پردازیم:

*** زندگینامه

سید محمدباقر صدر در سن 5 سالگی

آیت الله سید محمدباقر صدر در سال 1313 هجری شمسی در خانواده‌ای سرشناس و اهل علم و تقوا در شهر کاظمین به دنیا آمد. در کودکی پدر خود را از دست داد، در نوجوانی همراه برادرش عازم نجف اشرف شد و در حوزه این شهر به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و به درجه اجتهاد رسید.

سید محمدباقر، از خاندان مشهور و متدین "صدر" که مشهورترین ایشان "امام موسی صدر" می‌باشد، در عراق است. "امام موسی صدر" مرجع دینی و سیاسی شیعیان بود که پس از هجرت از ایران به لبنان، مجلس اعلای شیعیان لبنان را تأسیس کرد و رهبری فکری و سیاسی شیعیان این کشور را عهده‌دار شد. قرابت فامیلی سید محمدباقر صدر با "امام موسی صدر" زمانی نزدیک‌تر شد که ایشان با خواهر امام موسی ازدواج نمودند. از این ازدواج، پنج دختر و یک پسر به نام جعفر به یادگار مانده است.

خواهر آیت‌الله سید محمدباقر که بعدها در میان بانوان مبارز شیعه جایگاه رفیعی یافت، "آمنه بنت‌الهدی صدر" یکی از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود و در مسیر جهاد و مبارزه، با برادرش سید محمدباقر همگام شد.

*** صدر؛ فقیهی که بر سر سجاده محبوس نماند

طلبگی آیت‌الله صدر تا عالی‌ترین مدارج علمی ادامه یافت. ایشان در محضر اساتید بزرگ حوزه علمیه شهر به تحصیلات عالی پرداخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد مرحوم آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی و مرحوم آیت‌الله شیخ محمدرضا آل یاسین گذراند. در کنار این، طی سال‌ها فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیرمسلمان را به دقت مورد تحقیق قرار داد و نتایج نقد خود را در کتاب "فلسفه ما"منتشر کرد.

اما فقاهت وی نه تنها هیچگاه مانع از حضور فعال ایشان در عرصه‌های اجتماعی نبود، بلکه این مجتهد که به تعبیر امام خمینی (ره) «مغز متفکر اسلامی» بود، زمان بسیاری از عمر ارزشمند خویش را صرف مطالعه و تحقیق و تألیف کتبی در زمینه‌های اقتصاد اسلامی، بانکداری نوین و حکومت اسلامی نمود.

الف) درخشش دینی

• اهتمام ویژه به تعلیم و تربیت

آیت‌الله سید محمدباقر صدر مجدانه به تربیت شاگردان و عرضه تحقیقات علمی خود می‌پرداخت؛ مخصوصاً به این دلیل که در دوران طلبگی وی فعالیت کمونیست‌ها در عراق گسترش یافته بود. آیت‌الله صدر در طول نزدیک به سی سال تدریس و تعلیم، شاگردانی محقق و پرشور، متّقی و متفکر، آگاه، مجاهد و سیاستمدار تربیت کرد که هر یک از آنها بعدها پرچمدار نشر علم و آیین جهاد در راه خدا شده و راه علمی، فکری و سیاسی- اجتماعی استادشان را ادامه دادند.

• طراز نخست مرجعیت شیعه در عراق

دوران مرجعیت آیت‌الله سید محمدباقر صدر پس از وفات آیت‌الله حکیم آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از ایشان تقلید می‌کردند. از حوادث مهمی که در دوران مرجعیت آیت‌الله صدر رخ داد، حرکت اربعین سال 1397 ه.ق. بود. مردم نجف طبق روال هر سال در روز اربعین حسینی با پای پیاده از نجف تا کربلا راهپیمایی می‌کردند.

در آن سال، آیت‌الله صدر با تمام توان به هیئت‌های عزادار کمک کرد تا مراسم شورانگیز اربعین هرچه باشکوه‌تر برگزار شود. آن روز ده‌ها هزار نفر در قالب عزاداران حسینی، اعتراض خود را علیه سلطه ضدّانسانی رژیم بعث عراق اعلام کردند و این مسئله سبب دستگیری آیت‌الله صدر شد.

ب) درخشش سیاسی

آیت‌الله سید محمدباقر صدر از جمله فقهای طراز اول تشیع محسوب می‌شوند که علاوه بر احراز فقاهت شیعی، در عرصه‌های سیاسی- اجتماعی زمان خود و رهایی مردم عراق از یوغ استکبار بعثی، با تمام توان "انقلابی" عمل کرد. برخی حیطه‌های فعالیت سیاسی ایشان در طول حیات عبارتند از:

• اقتصاد اسلامی؛ شدنی یا نشدنی؟

ایشان علوم اسلامی را با سبکی نو مطرح کرده و به مسائل روز و مبتلابه جامعه اسلامی می پرداختند و سیستم آموزشی جدیدی را در جهت اصلاح و پویایی حوزه بنیان نهادند. تألیفات بسیار گرانبهای ایشان در علوم و زمینه‌های مختلف از جمله اقتصاد، فلسفه، تاریخ، بانکداری و ... حکایت از نبوغ و تبحر ایشان در علوم مختلف روز دارد.

"چگونه می‌توان بانکداری شریعت‌محور و اقتصاد اسلامی را در حکومت پایه‌ریزی کرد؟" این سؤالی بود که ذهن آیت‌الله صدر را به خود مشغول می‌داشت و زمینه را برای نظریه‌پردازی‌های ارزشمند وی، برای معرفی نظام اقتصادی اسلام و برتری آن نسبت به نظام‌های اقتصادی سوسیالیستی و سرمایه‌داری، و سرانجام برای تألیف کتاب "اقتصاد ما" فراهم کرد.

این کتاب هنوز هم مهم‌ترین و رایج‌ترین کتاب در حوزه اقتصاد اسلامی است. در تمام دانشگاه‌های غرب و ایران، هر جا که پای اقتصاد اسلامی در میان باشد، قطعاً کتاب "اقتصادنا" در مرکز توجهات است.

• مدیریت جریان سیاسی عراق، مبتنی بر نگاه راهبردی به حکومت اسلامی

آیت‌الله صدر در سال 1335 شمسی برای زمینه‌سازی جهت برپایی «حزب الدعوه الاسلامیه» مقالات متعددی در لزوم پیاده کردن حکومت اسلامی در عصر غیبت می‌نوشت و سرانجام موفق به تأسیس حزب گشت. باز هم این شخص آیت‌الله صدر بود که به تنظیم اساسنامۀ حزب اقدام کرد. در این اساسنامه بر مبارزۀ سیاسی- نظامی و رسیدن به قدرت و ایجاد حکومت اسلامی با رهبری مرجعیت (ولایت فقیه) تأکید شده بود.

آیت‌الله صدر با شروع نهضت اسلامی در ایران در سال 1342 شمسی با موضع‌گیری قاطع به حمایت از حضرت امام (ره) پرداخت و پس از تبعید امام به نجف رابطه نزدیکی میان این دو عالم بزرگوار برقرار گردید.

زمانی که امام خمینی (ره) از تبعیدگاه ترکیه به نجف اشرف منتقل شدند، جنب و جوشی در حوزه علمیه نجف ایجاد شد. آیت‌الله صدر با اشتیاق تمام به همراه عده‌ای از علمای دیگر در مراسم استقبال و پیشواز از امام شرکت، و شاگردان و همفکرانش را نیز به آن دعوت کرد. در تمام چهارده سال اقامت امام در نجف، سید محمدباقر با ایشان ارتباط نزدیکی داشت و به امام عشق می‌ورزید.

به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رژیم بعثی عراق فشارهای خود را بر آیت‌الله صدر بیشتر کرد اما وی با اعلام تبعیت از امام خمینی (ره) در برابر همه شداید مقاومت کرد. مردم عراق به منظور اعلام همبستگی با ایشان به سوی نجف حرکت کردند اما رژیم بعثی که از این قیام به وحشت افتاده بود با حمله به مردم حدود 20 هزار زن و مرد را دستگیر و روانه زندان‌ها کرد.

• محبوبیت آیت‌الله صدر نزد عراقی‌ها و نفرت دیکتاتور معدوم "صدام" از ایشان

محبوبیت آیت‌الله صدر نزد عراقی‌ها را می‌توان در آیینه تبعیت ملت عراق از ایشان دید که در اینجا به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:

1. یکی از انحراف‌افکنی‌های رژیم بعث این بود که همه دست‌اندرکاران امور تعلیم و تربیت (مدارس، دانشگاه‌ها، مراکز مذهبی،...) را موظف به پیوستن به حزب بعث عراق و اجرای برنامه‌های ضدّاسلامی آن کردند! در این هنگام آیت‌الله صدر در مقام مرجعیت و یگانه پرچمدار مبارزه با حزب کافر بعث، با صدور فتوایی پیوستن به حزب به اصطلاح اسلامی و هرگونه همکاری با آن را رسماً تحریم کرد. این فتوا، تکلیف مردم را روشن ساخت و مردم از پیوستن به حزب و عضویت در آن پرهیز کردند.

2. علاوه بر این، در روزهایی که ایشان اعتصاب عمومی اعلام می‌کردند، مردم عراق دست از کار کشیده و مغازه‌ها را تعطیل می‌کردند. در آخرین باری که این فرمان به اعتصاب رخ داد، عوامل صدام، آیت‌الله صدر را دستگیر کرده و در پی این دستگیری، خواهر ایشان بنت‌الهدی صدر نقش رهبری را بر عهده گرفتند.

3. در شب پیروزی شکوهمند مردم مسلمان و انقلابی ایران به رهبری امام خمینی (ره) بر طاغوت، آیت‌الله صدر در منبر مسجد نجف برای مسلمانان عراق از انقلاب اسلامی ایران و نقش رهبری امام در احیای اندیشه‌های دینی و اصلاح امت اسلام، سخن گفت. مردم عراق نیز به دعوت رهبر خود، برای حمایت از انقلاب اسلامی ایران در بسیاری از شهرهای عراق راهپیمایی و شادی کردند.

این نمونه‌ها و بسیاری رخدادهای دیگر همگی حاکی از آن است که "آیت‌الله صدر" تمام ویژگی‌های شاخص یک "رهبر" را برای ملت عراق دارا بودند. این برای صدام دیکتاتور که دست‌نشانده غربیان بود بسیار گران تمام می‌شد و لذا به خون وی تشنه گردید. 

• بازداشت و شهادت

در طول دوره مبارزاتی آیت‌الله صدر، سازمان امنیت بغداد از وی می‌خواستند که دست از پشتیبانی انقلاب اسلامی بردارد و مردم عراق را تحریک نکند ولی این تهدیدها و ارعاب‌ها در احساس مسئولیت و غیرت انقلابی-شیعی ایشان بی‌تأثیر بود.

سرانجام رژیم بعث در پی بازداشت‌های پیاپی با محاصره محل سکونت، حمله به  منزل ایشان، آیت‌الله صدر و خواهر گرامیشان را دستگیر و به بغداد منتقل کردند. پس از 3 روز این دو بزرگوار در زیر شدیدترین شکنجه‌های رژیم جنایتکار بعثی به شهادت رسیدند.